Δημοτικό Σχολείο ΘΕΟΔΩΡΑΚΕΙΟΥ Αλμωπίας

ΑΛΜΩΠΙΑ: Διαδρομές από τη Μυθολογία στην Ιστορία

Αλμωπία: Το όνομα της οφείλεται στους Άλμωπες, Γίγαντες που έλαβαν μέρος στην μυθική Γιγαντομαχία. Κατακρημνίσθηκαν από τον Όλυμπο και μια ομάδα Γιγάντων, με αρχηγό τον Άλμωπα, γιο του Ποσειδώνα και της Έλλης, κατέφυγε στην περιοχή της σημερινής Αλμωπίας. Άλμωψ = άλμα + ωψ (άλμα = γιγαντιαίος και ωψ = όψις) = γίγαντας στην όψη.

Προϊστορικοί χρόνοι - Ευρήματα

-Οικισμοί μεταξύ Δωροθέας και Σωσάνδρας της Ύστερης Νεολιθικής Περιόδου (4.000 π.Χ.) - Κεραμικά ευρήματα στους Νερόμυλους.

-Σπηλαιοκαταφύγια Λουτρακίου με ευρήματα κεραμικά θραύσματα Νεολιθικής Περιόδου και Περιόδου Χαλκού.

-   Ευρήματα Αλώρου - Μοναστηρακίου - Νέας Ζωής, Περιόδου Χαλκού
3.000-1.100 π.Χ.

-   Οικισμός Νέας Ζωής της Εποχής Σιδήρου (1.100 - 700 π.Χ.)

-   Νεκροταφεία Μαργαρίτας, Αψάλου, Όρμος, Περίκλειας, Χρυσής.

Ιστορικοί χρόνοι

Αξιόλογα ευρήματα των ιστορικών και ελληνιστικών χρόνων (νομίσματα, επιτύμβιες στήλες, αγγεία, ειδώλια) έχουν βρεθεί στο Βορεινό, στη Σωσάνδρα, στο Αλωρο, στη Χρυσή, στους Νερόμυλους, στη Μηλιά.

Ο Θουκιδίδης αναφέρει την Αλμωπία ως χώρα που κατέλαβαν οι Τημενίδες, οι πρώτοι βασιλείς της Μακεδονίας και εκτόπισαν μεγάλο μέρος των κατοίκων της προς την περιοχή του Παγγαίου.

Την αναφέρει και ο ποιητής Λυκόφρων (Χαλκίδα 300 π.Χ.) ως χώρα απ' όπου πέρασε περιπλανώμενος ο Αινείας, ομηρικός ήρωας, συγγενής του Πριάμου, μετά την καταστροφή της Τροίας, κατευθυνόμενος στο Λάτιο.

Ο γεωγράφος του 2^ου μ.Χ. αιώνα Κλαύδιος Πτολεμαίος αναφέρει ως σημαντικότερες πόλεις των Αλμώπων την Όρμα, τον Ευρωπό και την Άψαλο.

Ρωμαϊκή - Βυζαντινή περίοδος

Η περιοχή είναι γνωστή ως Αλμωπία μέχρι τον 10° μ. Χ. αιώνα. Την αναφέρει ο βυζαντινός γεωγράφος Ιεροκλής τον 6° μ.Χ. αιώνα στο έργο του «Συνέκδημος», όπως και ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος (10^ος μ.Χ. αιώνας) στο έργο του «Περί Θεμάτων».

Υπάρχουν αξιόλογα ευρήματα αυτής της περιόδου σε όλη την Αλμωπία.

-   Μαρμάρινα τεμάχια και τμήματα παλαιοχριστιανικών ναών στον Πρόδρομο
και στους Νερόμυλους.

-   Επιτύμβιες στήλες, αγάλματα και επιγραφές στη Νότια, στη Θηριόπετρα,
στην Περίκλεια, στους Νερόμυλους, στη Δωροθέα, στην Άψαλο, στη Μηλιά,
στο Μοναστηράκι.

-   Τα κάστρα της Χρυσής και της Μαργαρίτας.

-   Ίδρυση δύο Ιερών Μονών α) Στον Αρχάγγελο, το 1.184 μ.Χ. επ' ονόματι
του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, σήμερα γνωστή ως Μονή Αρχαγγέλων και
β) την Μονή των Αγίων Αποστόλων στους Προμάχους από τον Επίσκοπο
Μογλενών Άγιο Ιλαρίωνα (1080-1090 μ.Χ.), που τον τοποθέτησε εκεί ο
Αρχιεπίσκοπος Αχριδών Ευστάθιος, για να πατάξει το κίνημα των Βογομίλων.

Μογλενά: Η περιοχή κατακτήθηκε από τους Βουλγάρους του Σαμουήλ στις αρχές του 10^ου αιώνα. Ο Τσάρος Σαμουήλ, με τις κατακτήσεις του επί βυζαντινών εδαφών, περιέφερε την πρωτεύουσα του από τη Σόφια, στο Δορύστολο, στην Αλμωπία, στην Έδεσσα, στην Πρέσπα, στην Αχρίδα και μετονόμασε πόλεις και χωριά, φρούρια και τοποθεσίες με βουλγαρικές ονομασίες. Έτσι η Έδεσσα μετονομάσθηκε σε Βοδενά και η Αλμωπία σε Μογλενά, που ερμηνεύεται ως τόπος ομιχλώδης, από τη σλαβική λέξη μάγκλα που σημαίνει ομίχλη, καταχνιά, λόγω του συχνού φαινομένου στην περιοχή. Πολλά χωριά της περιοχής έφεραν σλαβικά και βουλγαρικά ονόματα μέχρι το 1926-1929 που επίσημα άλλαξαν: Σούμποσκο (1922), Αρδέα (1951) = Αριδαία, Καπίνιανι = Εξαπλάτανος, Καρλάτ = Μηλιά κ.ά.)

Το 995 μ.Χ. ο βυζαντινός στρατός με τον Νικηφόρο Ουρανό συνέτριψε τον Σαμουήλ στον Σπερχειό ποταμό. Το 1001 ή κατ' άλλους το 1003 ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος απελευθέρωσε την Έδεσσα και το 1016 οι Στρατηγοί του Νικηφόρος Ξιφίας και Κωνσταντίνος Διογένης απελευθέρωσαν την Αλμωπία.

Στη συνέχεια η περιοχή δέχτηκε επιθέσεις από Νορμανδούς και Πετσενέγους, τμήματα των οποίων, μετά την ήττα τους, εγκαταστάθηκαν σε εδάφη της. Νέες επιθέσεις από τους Βουλγάρους δέχτηκε το 1200 και από τους Φράγκους το 1204. Οι Σέρβοι, το 1340, με ηγέτη τον Στέφανο Ντουσάν, κατάκτησαν τα Μογλενά και τα απελευθέρωσε 20 χρόνια αργότερα, το 1360, ο βυζαντινός στρατηγός Ιωάννης Καντακουζηνός.

Καρατζόβα: Μεταξύ των ετών 1382-1389 η περιοχή της Αλμωπίας κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς-Τούρκους και έμεινε υπόδουλη μέχρι το 1912, για 530 χρόνια περίπου, όπως και η υπόλοιπη Μακεδονία, σε συνθήκες πρωτοφανούς καταπίεσης και αβάσταχτου ζυγού δουλείας.

Η περιοχή άλλαξε όνομα και από Μογλενά ονομάστηκε Καρατζόβα. Οι πιθανότερες εκδοχές που δικαιολογούν το όνομα είναι: α) Καρατζά - οβασί = μαύρος κάμπος β) Καρατσά - οβά = τόπος με ζαρκάδια ή ελάφια γ) Καρατζά Αμπάτ, από το όνομα του Τούρκου στρατηγού, κατακτητού της περιοχής.

Διοικητικά ο Νομός Πέλλας, στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, χωριζόταν σε δύο Καζάδες (επαρχίες), τον Κάζα των Βοδενών και τον Κάζα των Γενιτσών. Οι δύο Καζάδες υπάγονταν στο Σατζάκι (Νομαρχία) και στο Βιλαέτι (μεγάλη διοικητική περιφέρεια) της Θεσσαλονίκης. Τα 50 περίπου χωριά της πεδινής και ορεινής Καρατζόβας, ανάλογα με τη θέση τους, ήταν διαμοιρασμένα στους Καζάδες Βοδενών, Γενιτσών και Γεβγελής. Τον Ιούνιο του 1906, 44 χωριά της Καρατζόβας αποτέλεσαν ιδιαίτερο Κάζα, με πρωτεύουσα το Σούμποσκο (Αριδαία).

Η Καρατζόβα χωριζόταν σε δύο μεγάλους Δήμους (Ναχιγιέδες): τον Δήμο Καρατζόβας, με έδρα Δημάρχου (Μουδίρη) το Σούμποσκο (Αριδαία) και τον Δήμο Φούστανης, με έδρα Μουδίρη τη Φούστανη.

Από το 1870 λειτουργούσαν στην Καρατζόβα τρεις εβδομαδιαίες αγορές (παζάρια). Μία στο Σούμποσκο κάθε Πέμπτη και δύο στο Δήμο Φούστανης, Δευτέρα στη Φούστανη και Τρίτη στην Καπίνιανη (Εξαπλάτανο).

Αξιοσημείωτα γεγονότα στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας

Ομαδικός εξισλαμισμός

Εκκλησιαστικά η Αλμωπία ήταν έδρα Επισκοπής από τον 6° μ.Χ. αιώνα. Ανυψώθηκε σε Μητρόπολη Μογλενών το 1719. Έδρα της Επισκοπής κατά τη βυζαντινή περίοδο ήταν το χωριό Χρυσή και από τον 17° αιώνα η Νότια. Το έτος 1759, επί Μητροπολίτου Ιωάννου ή Ιωαννικίου, (Αλεξάνδρου) λόγω των αφόρητων πιέσεων από τους Τούρκους Γιουρούκους της περιοχής κατά της ζωής των Χριστιανών, έγινε ομαδικός εξισλαμισμός των κατοίκων Νότιας, Φούστανης, Περίκλειας, Λαγκαδιάς, Αετοχωρίου, Αρχαγγέλου και άλλων μικρότερων χωριών της περιοχής. Η απόφαση εξωμοσίας πάρθηκε τη νύχτα της Αναστάσεως του 1759 και το πρακτικό της υπογράφηκε, με πρώτο τον Επίσκοπο, στο Ευαγγέλιο της Μητροπόλεως, που φυλάσσονταν μέχρι το 1922 στη Νότια. Το πήραν μαζί τους οι εξισλαμισμένοι κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, γιατί πολλοί απ' αυτούς παρέμειναν κρυπτοχριστιανοί.

Η έδρα της Μητροπόλεως έφυγε, όπως ήταν φυσικό, από τη Νότια και εγκαταστάθηκε αρχικά στην Κατράνιτσα της Εορδαίας, ως Μητρόπολη Μογλενών και Κατρανίτσης. Αφού περιπλανήθηκε αρκετά στην περιοχή, εγκαταστάθηκε τελικά στην Φλώρινα. Το 1925, με έδρα τη Φλώρινα, ονομάσθηκε σε Μητρόπολη Φλωρίνης και Αλμωπίας. Το 1967, με πράξη της Ι.Συνόδου, αποσπάσθηκε στην Μητρόπολη Εδέσσης και Πέλλης.

Η Αγία Χρυσή

Ευσεβής κόρη από το χωριό Σλάτινα, που επειδή δεν ενέδωσε στις επιθυμίες Τούρκου αξιωματούχου της περιοχής, συνελήφθη, πέρασε από φοβερά βασανιστήρια και μαρτύρησε το έτος 1795. Γιορτάζει στις 13 Οκτωβρίου.

Συμμετοχή της Αλμωπίας στην Επανάσταση του 1821

Από τους Σαρακηνούς της Αλμωπίας καταγόταν ο Αγγελής Γάτσος, ένας από τους πιο γενναίους αγωνιστές της Εθνεγερσίας του 1821. Με εκατοντάδες εθελοντές μαχητές, που κατάγονταν από την Καρατζόβα, τα Βοδενά και τη Νάουσα, πρωταγωνίστησε στην επανάσταση της Νάουσας το 1822 και μετά το ολοκαύτωμα της, πέρασε στη Νότια Ελλάδα, όπου έλαβε μέρος και διακρίθηκε σε όλα τα επαναστατικά κινήματα της Στερεάς και της Πελοποννήσου.

Μακεδόνικος Αγώνας

Άρχισε στα 1870, με την απόσχιση της Βουλγαρικής Εξαρχίας από το Οικ. Πατριαρχείο και με τη λυσσώδη εκστρατεία που εξαπέλυσε η Βουλγαρία, υπό μορφήν προπαγάνδας, πιέσεων και τρομοκρατικών ενεργειών επί του γηγενούς πληθυσμού της Μακεδονίας, για να δημιουργήσει κεκτημένα δικαιώματα επί των εδαφών της.

Η ένοπλη φάση του άρχισε το 1903-1904 από τη Δυτική Μακεδονία και σύντομα επεκτάθηκε στο Βέρμιο, στην Καρατζόβα, στο Βάλτο των Γιαννιτσών, σ' όλη την Μακεδονία.

Οι Βούλγαροι με ένοπλα σώματα, τους κομιτατζήδες, με δελεαστικά συνθήματα και χρηματισμούς, με εκβιασμούς και τρομοκρατία, συχνά ανάγκαζαν ολόκληρα χωριά να απαρνούνται το Πατριαρχείο και τον Ελληνισμό και να αναγνωρίζουν τη Βουλγαρία.

Μετά τον ηρωικό θάνατο του Παύλου Μελά, το 1904, το μικρό βασίλειο της Νότιας Ελλάδας και το Ελληνικό Προξενείο Θεσσαλονίκης αντιλήφθηκαν επιτέλους το δράμα της Μακεδονίας και την βουλγαρική απειλή και δραστηριοποιήθηκαν έντονα, στέλνοντας δασκάλους, ιερείς, στρατιωτικούς και οπλισμό, για να οργανωθεί πιο αποτελεσματικά ο αγώνας των γηγενών κατοίκων να διατηρήσουν τον ελληνισμό τους. Ο σκληρός και διμέτωπος αγώνας διήρκεσε μέχρι τον Αύγουστο του 1908, οπότε διεκόπη υποχρεωτικά από το κίνημα των Νεότουρκων. Η ελευθερία της Μακεδονίας ήρθε 4 χρόνια αργότερα με τους νικηφόρα πορεία του Ελληνικού Στρατού.

Η Αλμωπία ανέδειξε πολλούς και γενναίους Μακεδονομάχους σε όλα τα χωριά της. Κορυφαίοι οπλαρχηγοί που έδρασαν στην περιοχή είναι ο Κώστας Γαρέφης, που έπεσε ηρωικά το 1906 στο Τσερνέσοβο και φυσικά ο δάσκαλος και Αρχιμανδρίτης Νίκανδρος Παπαϊωάννου, που πρωταγωνίστησε σε όλα τα κινήματα της Αλμωπίας και από την παλικαρίσια στάση του πείσθηκε μονάδα του ελληνικού στρατού να σπεύσει στις 4 Νοεμβρίου του 1912 στην Αριδαία και να απελευθερώσει και να παραδώσει όλη την Αλμωπία στην Ελλάδα.

ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΜΩΠΙΑ
Αριδαία                                                    Περίκλεια

Παλιούρης Μιχαήλ                                   Πόπτσης Διονύσιος

Κουβάτσης Ευστάθιος                              Παπαδόπουλος Νικ.

Σιβένας Ιωάννης                                       Μιχαλόπουλος Στέφ.

Πρόμαχοι

Βέσκος Ι. (κ,Τσώτσος) Παπανικολάου Δημ. (Ι.) Παπανικοάου Πέτρος Πρώσιος Γ.και Αναστ. Καλέσης Ευστάθιος Παπάς Αντώνιος (καπ.) Μητρέντσης Αν. και Ευάγγ. Σούδης Τραϊανός

Γαρέφι

Μιλτιάδης Χρήστος (Ι.) Μιλτιάδης Κων/νος Μιλτιάδης Παντελής Αναστασίου Χρήστος Μάρκου γεώργιος

Όρμα

Αβραμίδης Ι. και Χρ. Πετρίδης Πέτρος Μάρκου Χρήστος Μηνός Δημήτριος Γώγου Αθ. και Ιωάν.

ΛαγκαδιάΠαπανώε (Ι.)

Τρία Έλατα

Βάνδος Βασίλ. (καπ.)

θεοδωράκι

Γερακάρης Μποζίνος (Ι.)

Σόρτσης Θάνος (καπ)

Δωροθέα

Μλαδένης Χρήστος Μηνός Ευάγγ. και Χρ.

Αρχάγγελος

Πελτέκης Γκόνος (καπ)

Ίδας

Παπαχρήστου Δημ. Ι.) Μλαδένης Μιλτιάδης Μπέντσης Απόστολος

Σωσάνδρα

Τασιώνης Αναστ. Μίντσης Αθ. και Μηνάς Κεχαγιάς Χρήστος Σαπουντζης Κων/νος Δέλιος Δημήτριος Ευαγγελίδης Δημ.

Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος

Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και τα γεγονότα του, που έλαβαν χώρα στην περιοχή κατά τα έτη 1916-1918,έχουν αφήσει πολλά ίχνη και αξιόλογα μνημεία. Στην κορυφή του Καϊμακτσαλάν υπάρχει το μνημείο για τους πεσόντες 5.000 Σέρβους στις πλαγιές του Βορά, στις συγκρούσεις τους με τους Γερμανο-Βουλγάρους το 1916.

Κοντά στη Φούστανη υπάρχει το Οστεοφυλάκιο των πεσόντων στη μάχη του Σκρα, κατά το 2ήμερο 16-17 Μαΐου 1918 μεταξύ ελληνογαλλικών δυνάμεων και Γερμανοβουλγάρων.

Ένα άλλο αξιομνημόνευτο γεγονός του Α' Παγκοσμίου Πολέμου είναι το περίφημο τρένο της Καρατζόβας. Κατασκευάσθηκε η γραμμή Σκύδρας Αριδαίας από τους Συμμάχους και το μικρό τρένο τύπου ΝΤΕΚΟΒΙΛ κυκλοφόρησε για 20 χρόνια περίπου (1916-1936) εξυπηρετώντας στρατιωτικές και εμπορικές ανάγκες της εποχής.

Με την αποχώρηση των Συμμάχων το τρένο περιήλθε στο Ελληνικό Δημόσιο, που ανέθεσε την εκμετάλλευση του στην εταιρεία Τοπικοί Σιδηρόδρομοι Μακεδονίας, με σκοπό την επέκταση του δικτύου μέχρι τη Φούστανη. Δυστυχώς η λειτουργία του διεκόπη το 1936, ως ασύμφορη. Σήμερα σώζεται ανακαινισμένος ο τερματικός σταθμός του στην Αριδαία και λειτουργεί ως Μουσείο Φυσικής Ιστορίας.

Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922) - Ανταλλαγή πληθυσμών Η Μικρασιατική   εκστρατεία,   ως γνωστόν,   είχε ως   αποτέλεσμα την καταστροφή μεγάλων κέντρων του Ελληνισμού στις αλησμόνητες πατρίδες και την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Συνθήκη της Λοζάννης.

Εγκατάσταση προσφύγων
Ν .Πέλλας συν. οικογ. 11.320 άτομα 42.911
Αλμωπία   «     «     4.072     «     15.954
Εξαπλάτανος       «         412     «       1.554

Φούστανη             «       249     «       1.042

Αριδαία                «         204     «           840

Μηλιά                   «         169     «            508

Θηριόπετρα          «         121     «          466

Φιλώτεια              «           87     «           315

Νερόμυλοι            «             54     «           229

Πρόδρομος           «             53     «          202

Λιθάρια                «             19     «             72

Θεοδωράκι         «               6     «             27

Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος

Με την κήρυξη της ιταλικής επίθεσης κατά της πατρίδας μας (28-10-1940) και τη γενική επιστράτευση που ακολούθησε, συγκροτήθηκαν 3 συντάγματα επιστράτων στο Νομό μας: το 30° της Έδεσσας το 65° των Γιαννιτσών και το 68ο της Αριδαίας που ανήκαν στην 10^η Μεραρχία.

Τον Απρίλη του 1941 τα ναζιστικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Ελλάδα και κατέλαβαν διαδοχικά: στις 8 Απριλίου τα Γιαννιτσά, στις 18/4 την Έδεσσα και στις 20/4 την Αριδαία.